Omkering in de tijd: Marcel van Eeden

Cover catalogus N 50 51 40.9 E 3 24 1.3. Uitgave Stroom Den Haag, 2013

Marcel Tijtgat verloor het leven op 27 maart 1918. Met hem verongelukten nog elf andere jongeren, toen een granaat tot ontploffing kwam die Adolf van de Putte een dag eerder in de modder had gevonden. De jongens wilden het projectiel in het water droppen, maar het belandde per ongeluk op het talud van de brug en explodeerde. Oswald  Sollman vernam wel iets over het ongeluk, maar besteedde er weinig aandacht aan. Hij had wel iets anders aan zijn hoofd, zoals de goed gevormde benen van een mooie dame in café De Olifant, die wel in was voor een avontuurtje. En intussen was de commandant van het regiment Wilhelm Daube op weg naar Nieuwenhove. Het schokkende ongeval vond plaats in een straat in het Belgische Waregem, aangeduid met de coördinaten N 50 51 40.9  E 3 24 1.3 en E 3 24 1.3, die eveneens de titel vormen van de recente publicatie van Marcel van Eeden, een  compilatie van delen uit zijn verhalen over geweld, moord- en doodslag. Het is zo maar een scène, geplukt uit een van de getekende verhalen van de kunstenaar, waarin hij feiten en fictie op complexe wijze, maar toch geordend in elkaar vlecht.

Segbroeklaan, 1999. Collectie Heden

Onlangs ontving Marcel van Eeden de Ouborgprijs, de oeuvre prijs voor beeldende kunst van de Gemeente Den Haag. Hij tekent zoals ik tijdens momenten van navelstaren me zou wensen: ouderwets, romantisch, lichtvoetig maar ook melancholisch, sinister als een outsiderachtige kunstenaar die een anti-wereld verbeeldt. Bekijk die sublieme Haagse straatbeelden van vroeger maar eens. Ik ontkom er niet aan mijn eerdere tekst over de Ouborgprijs (zie: http://www.michielmorel.nl/van-ouborg-een-experimenteel-zonder-forum-tot-kruysen-winnaar-van-de-ouborgprijs-2011/, archief januari 2012) op een bevredigender wijze af te ronden. Achteraf gezien lag het accent daarin teveel op de naamgever van de prijs en kwamen de laureaten er wat bekaaid af. Ter afronding plaats ik daarom hier enkele notities over het werk van Marcel van Eeden, op het gevaar af zaken te berde te brengen die reeds lang en breed over hem geschreven zijn.

Vanaf het prille begin van zijn kunstenaarschap werkt Marcel van Eeden aan De Encyclopedie van mijn dood. Je kunt het zo gek niet noemen of hij heeft het getekend, in op zichzelf staande tekeningen of voor de verhalende series, die als cycli van zijn alomvattende levenswerk fungeren. Ik schat dat de teller van zijn productie aan tekeningen op zo’n 7000 staat. Allen getekend met negrostift en potlood op crèmekleurig papier in grijze, zwart-witte – en licht-donker contrasten, in een zwierig golvend, maar ook nerveus en hoekig lijnenspel. Ze doen denken aan zwart-witte clips uit oude, duistere en spannende speelfilms. Terloops worden de figuratieve beelden afgewisseld met een abstracte of ingekleurde tekening, de teksten in de tekeningen suggereren een verhaaltrant. Alle gebeurtenissen spelen zich af in het tijdsgewricht van vóór 1965.

Marcel van Eeden is de schepper van misdaadverhalen in narratieve zin, waarvan de bron bij beelden van anderen ligt. Al geruime tijd –  de eerste tekeningen met doorlopende tekst stammen uit 2005, gebaseerd op J. van Oudshoorns vertelling Laatste dagen uit 1927 –  lijken de verhalen even belangrijk als het tekenen zelf. Mij dunkt dat niet de tekening, maar het idee de boventoon voert. De series grijpen voortdurend in elkaar, waarmee de kunstenaar de beschouwer dwingt tot onderzoek naar de betekenis van beeld en tekst. Zelf vergeleek hij het verleden in zijn werk eens met een grote bak legostenen, die hij door elkaar husselt, totdat er iets uitkomt dat gebeurd zou kunnen zijn. Het concept wordt versterkt door het consequente gebruik van de formaten 19 x 28 cm en 28 x 38 cm. Inmiddels is Zürich de woon- en werkplaats van Marcel van Eeden, meer dan eens een issue in zijn tekenwerk.

Tentoonstelling Sammlung Boryna in het Gemeentemuseum Den Haag, 2013 – 2014

Momenteel toont het Haags Gemeentemuseum 57 tekeningen en twee sculpturen uit het verhaal Sammlung Boryna, een serie van 66 tekeningen uit 2009, waarin Marcel van Eeden ons een blik gunt op de kunstverzameling van de psychiater en kunstkenner Matheus Boryna. Met de archeoloog Oswald Sollman en de botanicus Karl McKay Wiegand is hij de belangrijkste hoofdfiguur, die Van Eeden in zijn verhalen ten tonele voert. Vooral die Oswald Sollman is een duister type. Je kunt hem tegenwoordig als spion ’s nachts over een haventerrein zien rennen, uit op het stelen van een bepaalde formule, die zich daar in een loods moet bevinden. Het schouwspel is te zien in een videogame die Marcel van Eeden in 2011 maakte, in samenwerking met het Stedelijk Museum Amsterdam en gamestudio Submarine Channel. Zo sta je zelf ineens in de tekeningen van de kunstenaar, die hij van papier naar een 3D omgeving vertaalde.

Al eerder was Oswald Sollman met Matheus Boryna op een vrachtschip op een geheime missie naar Namibië afgereisd, teneinde daar tekeningen en brieven van Matthias Grünewald te kopen, de schilder van het beroemde Isenheimer Altaar (ca. 1510). Op de terugtocht werd het schip echter gebombardeerd, waarvoor de Cornelia Maersk model staat, die in 1942 in de Rotterdamse haven als gevolg van een bomaanval ten onder ging. Boryna weet echter met zijn kunstbuit op een andere boot te ontkomen. Ook Sollman overleeft het bombardement, maar zal Boryna later vermoorden; hij vermoedt dat Boryna het gehele bombardement met opzet in scène heeft gezet. De rol van Wygand blijft hier ongewis, hij lijkt er vanuit Londen wel bij betrokken te zijn.

Tekeningen uit De Cornelia Maersk, 2009

In een eerdere cyclus, Celia uit 2007 wordt Oswald Sollman opgevoerd als directeur van het donkerste museum ter wereld, een kunstkenner met de dubieuze reputatie een huurmoordenaar te zijn. Zijn voornaam is geënt op Lee Harvey Oswald, de vermoedelijke moordenaar van president Kennedy, die exact twee jaar voor Van Eedens geboortedag werd neergeschoten. Zijn protagonist Matheus Boryna baseerde de kunstenaar op de psychiater Hans Prinzhorn (1886-1933), die met tekeningen van zijn patiënten de eerste collectie outsider art aanlegde. Marcel van Eeden is een bewonderaar van outsider art, met name van het werk van de Haagse kunstenaar Willem van Genk (1927 – 2005), in ons land de belangrijkste vertegenwoordiger van deze kunststroming. In 2004 toonden we bij Heden de tekeningen van outsider Willem van Genk. Daar hadden we vanzelfsprekend het werk van insider Van Eeden bij moeten betrekken, die enkele jaren later wel bij galerie Hamer samen met de outsider kunstenaar Hipkiss exposeerde. Een gemiste kans.

Willem van Genk, ‘de koning der stations’ (l)
Marcel van Eeden, de tekenlog van 5 juni 2007 (r)

Zijn internationale doorbraak beleefde Marcel van Eeden in 2006 op de Biënnale van Berlijn, de stad waar hij toen zijn domicilie had gevonden. Daar bombardeerde hij de kijkers met een vloed aan beelden uit de serie K.M. Wiegand, Life and work. Als een kameleon wisselt de hoofdpersoon hierin van uiterlijk: als bokser, agent, bergbeklimmer, schaker en schilder. De figuur K.M. Wiegand is ontleend aan de botanicus Wiegand, die leefde van 1873 tot 1942. Al in Retrograde, zijn tentoonstelling in 2003 in het Haagse GEM, overlaadde hij de bezoekers met ruim 600 tekeningen, waarop toen opvallend veel uitslaande branden te zien waren. Hetzelfde jaar startte Heden met kunsthuis 7X11 in de Vinexlocatie Ypenburg, waar kunstenaars als artist in residence konden beschikken over woon-, werk- en presentatieruimte. 7X11 werd fysiek en virtueel opgezet, omdat Heden deel wilde uitmaken van de stedelijke ontwikkeling in de Haagse regio. Marcel van Eeden bracht voor 7X11 het verleden van Ypenburg, een voormalig militair vliegveld, in beeld.

Stationsgebouw (ontwerp van Brinkman en vd Vlugt) Vliegveld Ypenburg, 2002. Collectie Heden

Iedere dag tekenen moet hij tekenen, Marcel van Eeden zou het anders kunnen verleren. Dagelijks een tekening maken is als het bijhouden van een dagboek. In de periode 2001-2007 maakte de kunstenaar zijn getekend dagboek via zijn blog op internet zichtbaar. Een belangrijke inspiratiebron was On Kawara, die monochrome schilderijen maakte met het tijdstip waarop hij wakker werd of de datum van de plaats waar hij zich bevond. Zelf begon Van Eeden ook al vroeg met het schilderen van grijze monochromen, waarop hij in grote cijfers een datum van voor zijn geboortejaar schilderde, waarmee het idee van omkering in de tijd ontstond. Dichter bij huis kennen we Wim Sinemus, die een tijd lang dagelijks één vel papier kocht, dat hij in de loop van de dag bewerkte en beschilderde. En niet te vergeten Philip Akkerman, die iedere dag een zelfportret schildert.

On Kawara, 10 oktober 1973
Wim Sinemus, Compositie, gouache, 1965
Philip Akkerman, No. 19. Collectie Heden

Marcel van Eeden volg ik verder terug naar zijn geboortejaar. Voordat hij aan zijn verhalen begon – het eerste tekende hij in 1998, de reis van de landschapsschilder Jan van Goyen van Den Haag naar Antwerpen in 1648, na het sluiten van de Vrede  van Münster – vond hij zijn onderwerp vooral in zijn geboorteplaats. Haagse gebouwen en stadsgezichten schilderde hij al op de academie, aan de hand van fotoboekjes. De luchten erop bestemde hij voor de plek en het jaartal waarop het schilderij betrekking had. Heden, voorheen de Haagse Artoteek, was er toen met de aankoop van vijf exemplaren vroeg bij. Eén, Parkweg Voorburg 1930 NZH, heeft jarenlang de werkplaats van Heden gesierd, voordat het in goede handen van een van zijn vele bewonderaars viel.

Zonder titel (Parkweg Voorburg 1930 NZH), schilderij,1993. Particuliere collectie

Het schilderen van Haagse gezichten hield op toen Van Eeden naar eigen zeggen vooral verticale schilderijen ging maken en de verticale foto’s op waren. Het tekenen van de stilte en leegheid van Haagse straten, het licht en de schaduwen rond flats en villa’s, fabrieken en tankstations uit de jaren twintig en dertig begon vanaf 1996 ook minder te worden. In de onderwerpkeuze voor zijn geboorteplaats speelden gedichten van Gerrit Achterberg een belangrijke rol. Sinds zijn pubertijd is Marcel van Eeden gefascineerd door Achterberg, die in zijn Ode aan Den Haag tevens in de tijd teruggaat, op zoek naar een verloren liefde en haar op plaatsen als de Bijenkorf of de Passage tegen komt. Zou die ene dichtregel uit Passage, Den Haag, je tikt er tegen en het zingt Marcel van Eeden hebben aangespoord het Den Haag van vóór 1965 te verbeelden? Gedichten van Achterberg komen nog steeds voor in de tekeningen, zoals men er ergens een bij het vergane schip Cornelia Maersk kan aantreffen. Dezelfde Achterberg had trouwens ook veel ontzag voor Piet Ouborg. Aan hem wijdde de poëet het gedicht  Sluitrede, ter gelegenheid van diens overzichtstentoonstelling in het Gemeentemuseum in 1953.

Gerrit Achterberg, alias Oswald Sollman of als De Waal uit Laatste dagen van J. van Oudshoorn? Uit Celia, 2006

Marcel van Eeden legt in zijn werk een grote interesse voor taal aan de dag. De studie Nederlands, die hij na een jaar afbrak, zal er zeker mee samenhangen. Zijn ideaal om kunstenaar te worden, bleek hij beter te kunnen verwezenlijken aan de Koninklijke Academie van Beeldende Kunsten. Hij volgde er de avondopleiding (1989-1993), overdag werkte hij aan de balie van de Bibliotheek. Ik stel me zo voor dat de jonge kunstenaar daar al die boeken bekeek, om er achter te komen welke benadering hij in zijn werk zou moeten kiezen. Nog voordat Marcel van Eeden afstudeerde werd hij met zijn tekeningen van Haagse straatbeelden al de ontdekking van de KunstRai. Dat geschiedde via Maurits van de Laar, zijn galeriehouder die al ruim twintig jaar een grote liefde betoont aan tekenaars. In zijn stal bevinden zich o.a. Robbie Cornelissen, Martin Assig, Nour-Eddine Jarram en Rens Krikhaar.

Van huis uit had Marcel van Eeden al de nodige artistieke bagage meegekregen. Zijn vader was vertegenwoordiger van tekentafels voor architecten, fotografeerde en tekende zelf ook. Marcel groeide op in een flat in een nieuwbouwwijk in Leidschendam. Daar ontstond zijn bovenmatige belangstelling voor het verbeelden van desolate vijftiger jaren architectuur, vooral van hoogbouw en van nachtelijke, vaak onheilspellende stadsgezichten.

Zo belanden we bij het cruciale jaar 1965, Marcel van Eedens geboortejaar. De kapstok waar zijn artistieke productie aan hangt is zijn voorleven, de tijd voor zijn geboorte heeft hij tot zijn domein gemaakt. Met alle macht tracht hij zich die tijd toe te eigenen. Wie met zijn werk bekend is weet dat de kunstenaar dat doet met het natekenen van situaties en gebeurtenissen, die zich vóór zijn geboortejaar afspeelden, voornamelijk aan de hand van foto’s uit talloze tijdschriften en boeken, van advertenties of reclameborden en sinds kort ook van internet. Geen wereldschokkende, maar kleine ‘verhalen’ met de schier eindeloze beelden die ergens in ons collectieve geheugen verborgen liggen: branden, ziekenhuizen, badende vrouwen, tankstations, modelspoorbanen en wat dies meer zij. Zo tracht hij, gevoed door beelden van anderen, de tijd voor 1965  opnieuw te laten ontstaan. Een missie die bij voorbaat tot mislukken gedoemd is, immers de historische werkelijkheid is al achterhaald en zal in het leven van de kunstenaar nooit de werkelijkheid van toen meer kunnen zijn. Nog afgezien van de vraag of de foto’s die hij natekent, wel de representatie van de werkelijkheid zijn. De werkelijkheid is ook maar afhankelijk van het standpunt dat de fotograaf in kwestie heeft ingenomen. Maar op een of andere manier vermoedt men toch enig verband tussen die voorhiernamaalse bronnen en Van Eedens bestaan. Weliswaar tekent hij na, maar niet klakkeloos. Hij herschikt door zaken weg te laten, details toe te voegen, delen te isoleren en/of aan te dikken, dan wel plaatjes en teksten te combineren die niet bij elkaar horen. Ook uit het hoofd zal hij zal hier en daar wel eens iets aanvullen. Marcel van Eeden manipuleert en kan in feite niet anders. Het maken van een tekening is voor hem een vorm van daar zijn, het gevoel hebben ergens eerder te zijn geweest. Dikwijls denk je de kunstenaar zelf ook ronddwalend in zijn tekeningen aan te treffen.

Achterzijde Zonder titel (Parkweg Voorburg 1939 NZH),1993

Waarom Marcel van Eeden een bepaald beeld kiest is onbestemd. Schimmig blijft ook de afkomst of zou hij op de achterkant van tekeningen wel eens zijn bron hebben prijs gegeven? In ieder geval geven de tekeningen geen uitsluitsel over waar, wanneer en in welk verhaal hij een bepaald beeld gebruikt. Het verleden tekenen lijkt niet moeilijk, er is immers al zoveel over opgeschreven, verbeeld, herhaald en nagezegd. De oorspronkelijkheid in het werk van Marcel van Eeden zit hem in het gegeven dat hij over de rivier van de geschiedenis stroomopwaarts of zo men wil  –afwaarts naar de bronnen vaart, teneinde inzicht te krijgen in de keten van gebeurtenissen die hem heeft gebracht tot waar hij nu staat. Niet alleen het verleden in zijn bestaan terughalen, maar het juist een nieuwe betekenis geven.

Marcel van Eeden, Zonder titel, olieverf op doek, 2007/2008

Het werk van Marcel van Eeden intrigeert me al jaren maar hij begint me langzamerhand op de proef te stellen. Is het verleden niet al tot op het bot onderzocht en getekend en is daarmee het einde van zijn artistieke productie niet in aantocht? De kunstenaar denkt zelf nog 40.000 tekeningen te kunnen gaan. Maar De Encyclopedie van mijn dood roept vragen op over Van Eedens sterfelijkheid. Voor zijn geboorte was hij dood, na zijn leven is hij het zeker. Het is onbestaanbaar dat de kunstenaar de tijd van voor zijn geboorte naar zijn hand kan zetten, zijn pogingen daartoe blijken echter van existentieel belang. Even onbereikbaar is het om greep te krijgen op een bestaan na de dood. Maar als een kunstenaar het onbereikbare wil nastreven ligt het dan niet voor de hand, dat hij ook probeert op die tijd vat te krijgen? Laten we zeggen de periode na 2060, een jaar waarvan het aannemelijk is dat hij er niet meer zal zijn en hij op de Haagse Gemeentelijke Begraafplaats zal zijn beland. Tussen Weissenbruch en zijn geliefde Haagse schrijver Oudshoorn. Welke plek zou de kunstenaar in die nieuwe wereld innemen? Kan hij als geschiedkundige ons ook iets over de tijd na zijn aardse bestaan vertellen? Is hij in staat iets van het hiernamaals naar zijn hand te zetten, door nieuwe momenten te creëren en die in het heden ook in taal en beeld te laten versmelten? Zou hij verschillende lagen, betekenissen en associaties dan inwisselbaar kunnen maken? In videogames wellicht, hoewel die vorm hem te commercieel is. Of zal zijn verbeeldingskracht bij gebrek aan bestaand beeldmateriaal het onderspit delven en hem het tekenen doen verleren, hetgeen volgens eigen zeggen zijn grote angst is? Allemaal prangende vragen waar ik mee blijf zitten en die op mijn gemoedstoestand werken, iedere keer als ik zijn werk bekijk.

Hoe het ook zij en wat we ook van Marcel van Eeden nog kunnen verwachten, zijn werk is van monumentale omvang. Ik kijk zeer uit naar de overzichtstentoonstelling van deze originele kunstenaar, een terechte winnaar van de Ouborgprijs.

Werkkamer Marcel van Eeden in 2003

Over het werk van Marcel van Eeden is veel literatuur gepubliceerd. Ik raadpleegde de onderstaande bronnen, waaruit hier en daar is geciteerd.

Marcel van Eeden. Tekeningen. Galerie Maurits van de Laar Den Haag en Wetering Galerie Amsterdam, 1998
Marcel van Eeden in gesprek met G.J. de Rook op 8 november 2001
Lien Heyting, Keerpunt 1965. NRC van 22 augustus 2003
Marcel van Eeden, Celia. Hatje Crantz verlag, 2006
DH/. Uitgave Stroom Den Haag, 2008
Marcel van Eeden, Sammlung Bornya. Kunsthal KAdE Amersfoort, 2009
Twenty. 20 years Galerie Maurits van de Laar, 2011
N 50 51 40.9 E 3 24 1.3,  Tales of murder and violence by Marcel van Eeden. Stroom Den Haag, 2013

http://www.marcelvaneeden.nl/