Mohamed Abouelouakar, een signalement

Dit schilderij, La rêve d’icar (De droom van Icarus, uit 1992 of daaromtrent) van de Marokkaanse beeldend kunstenaar Mohamed Abouelouakar (1946), is momenteel prominent te zien in de tentoonstelling Het andere verhaal, kunst uit het Marokkaans modernisme in het Cobra Museum. Abouelouakar is een kunstenaar met een groot inzicht met wiens werk ik mij verwant voel. In Marokko lijkt hij nog steeds toonaangevend en is hij niet alleen bekend vanwege zijn schilderwerken maar ook om zijn foto’s, film en ruimtelijke beelden. In Europa is hij als niet-Westerse kunstenaar echter nauwelijks zichtbaar, ondanks enige uitstapjes in het verleden naar Parijs en Moskou.

Mohamed Abouelouakar werkte onder het bewind van koning Hassan II, die het land regeerde van 1961 tot 1999. De tentoonstelling Het andere verhaal  refereert aan de sociale bewegingen die toen de kop in werden gedrukt en aan de censuur op film en theater. Dissidenten werden opgesloten in de beruchte Tazmamart-gevangenis, velen werden verbannen. Een periode die bekend stond als ‘jaren van lood’, waarin de vernieuwingsdrift van veel kunstenaars een politieke dimensie kreeg. Kunstenaars spraken zich uit voor de Palestijnse zaak en zochten contact met kunstenaars uit de Arabische wereld. Een aantal kunstenaars keerde zich naar binnen en creëerde een eigen fantasiewereld waarin ook plek was voor mythologische helden en sprookjesachtige figuren. Of kunstenaars trokken het diepe achterland van Marokko in om een wereld vast te leggen waar de tijd leek stil te staan, terwijl anderen naar het buitenland vertrokken. Een onzekere tijd, waarin kunstenaars worstelden met de vraag of kunst nog richting kon geven aan sociaal-maatschappelijke verandering. Pas toen in 1999 Mohamed VI de nieuwe koning van Marokko werd stelde men een waarheidscommissie in om misdaden tijdens de repressie aan het licht te brengen. Een nieuwe wind woei over het land waarin de persvrijheid toenam en de Amazigh-taal erkenning kreeg. Kunstenaars kwamen met verhalen die niet verteld mochten worden. Videografie, fotografie en installaties werden nieuwe gereedschappen om het verhaal van de ongrijpbare verandering te vertellen. Aldus de context, die de organisatoren in de expositie schetsen.   

Gekeken naar de betekenis van het werk van Mohamed Abouelakar valt op dat mystieke stromingen, ongemakkelijke gevoelens over de modernistische wereld, personages uit de mythologie, de Bijbel of de Koran worden opgeroepen in het beeldend universum van de kunstenaar. Daarnaast komen persoonlijke ervaringen, opgedoken in de krochten van zijn ziel, in zijn werk tot uitdrukking. Maar die geven zich niet bloot. Inspiratie vond de kunstenaar vooral in het soefisme. De basis van zijn vrije vocabulaire en eigen denkwijze ligt in zijn afkomst uit de medina van zijn geboorteplaats Marrakech en in een zevenjarig verblijf in Moskou(1966/’73), waar hij aan de  filmacademie studeerde. Hier werkte hij o.a. samen met de bekende filmregisseur Andrej Tarkovsky en filmmaker en videokunstenaar Ali Essafi. Uit die tijd stamt werk waarin hij de lyrische schittering van Russische iconen verwerkte, de beroemde Roublev-iconen. Naast het maken van groot formaat schilderijen en tekeningen noteerde en betekende hij in detail het voorbereidende werk in opmerkelijke cahiers, die al kunst op zichzelf zijn. Vanuit tekeningen en kleurnotities creëerde de kunstenaar een universum, waarin men de obsessies en utopieën van de grote doeken kan ontdekken. Emoties en ontboezemingen op het doek refereren enerzijds aan een byzantijns oosten, en anderzijds aan de moderniteit van het heden, dat hij als meedogenloos lijkt te ervaren. In het spanningsveld tussen liefde en haat, is hij in zijn werk zoekende naar een consistente kwaliteit van het menszijn. Hoe actueel vandaag de dag.

In 2000, kort na het einde van het regime van koning Hassan 2, bezochten we met vertegenwoordigers van Haagse kunstinstellingen Marokko, om de mogelijkheden van een culturele uitwisseling te onderzoeken. Met support van de Ecole des Beaux Arts in Casablanca kwamen we aan adressen en contactpersonen in de Marokkaanse kunstwereld. Aldus belandden we in galerie Actua, onderdeel van de Fondation culturelle de la  Banque Commerciale du Maroc, die een collectie van zo’n 700 kunstwerken van Marokkaanse kunstenaars beheerde. Hier had Mohamed Abouelouakar 1998/’99 een overzichtstentoonstelling, voorzien van een omvangrijke oeuvre catalogus. Die bood samen met de overzichtscatalogus Peinture et Mecenat van de collectie van de betreffende bank aanknopingspunten voor een uitwisseling. We waren alras getroffen door Abouelouakars mystieke kunst, die niet zomaar in één keer te verklaren was. De combinatie van technieken leidde tot meerdere betekenissen van zijn onderwerpen, zo leek het. Op onze verdere oriëntatietocht kwamen we weer met zijn werk in aanraking, o.a. in Villa des Arts, onderdeel van de Marokkaanse holding ONA, en gevestigd in een schitterende gerestaureerde art-deco-villa uit de jaren dertig, waar een voorname verzameling van Marokkaanse moderne kunst te zien was. Die bood ook meer vingeraanwijzingen over Abouelouakars gedachtewereld en enthousiasmeerde ons verder om met deze kunstenaar een samenwerking aan te gaan.  

Ter voorbereiding van het Thuraya Marokko festival dat eind 2001 in Den Haag zou plaatsvinden, besloten we Abouelouakar uit te nodigen voor een tentoonstelling in Heden (v/m Artoteek Den Haag). Aldus togen we begin 2001 wederom naar Casablanca, waar we samen met hem in zijn atelier de werken voor de expositie uitzochten. Een machtige ervaring, temeer omdat we binnen de context van wat er toen in de beeldende kunst in Marokko gaande was, meer zicht kregen op de betekenis van zijn werk. Vooraf hadden we wel ‘iets’ in mind voor de tentoonstelling, welnu dat ‘iets’ werd een indrukwekkende verzameling werk met twee grootse schilderijen (die we lieten verdoeken), zelfportretten, tekeningen collages en de film Le Miroir Enchanté. In oktober arriveerde Mohamed in Den Haag met ook nog eens schets-, teken- en filmboeken ‘onder zijn arm’, vergezeld door  Nicole de Poncharra, een vooraanstaande Franse curator uit Marrakesh en pleitbezorger van zijn werk. Na de opening van Abouelouakars tentoonstelling bij Heden in 2001 trokken we enkele dagen met hem op. Het verblijf in Nederland maakte indruk op hem. We herinneren ons een bijzonder mens, een bescheiden en gevoelige man.

Tijdens Abouelouakars verblijf in Nederland ontstond een intensief contact met de Nederlandse kunstenaar Aline Thomassen, die ook lange tijd woonachtig in Marokko was. Was het vrouwelijk lichaam al het thema in haar werk, sinds 1994, toen zij Marokko voor het eerst bezocht, gingen preoccupaties voor de vrouwengemeenschap in het land haar beeldend universum bepalen. Aanvankelijk verbleef Thomassen bij autochtone families, waar ze krachtige, zelfbewuste  vrouwen aantrof, die gewend waren hun eigen weg te volgen teneinde in een sterke hiërarchische Marokkaanse gemeenschap te overleven. Op haar imposante, vaak metersgrote en klein formaat aquarellen, tekeningen en schilderijen figureren mysterieuze, indringende vrouwenfiguren, al of niet (half)naakt in aanschouwelijke lichaamshoudingen, veelal afgebeeld met net geboren kinderen in confronterende intieme situaties. Een onmiskenbaar persoonlijk, virtuoos handschrift in doorgaans ongemakkelijke beelden, versterkt door sterke kleurcombinaties, die Aline Thomassen plaatst tegenover het ideaalbeeld dat de beschouwer veelal in de media en ook in kunstgeschiedenis kan aantreffen. In het kader van het Amazigh festival in 1998 in Den Haag toonden we haar werk al in een (duo) tentoonstelling met de in Marokko geboren kunstenaar Laila Meliani. Onze toenemende interesse in de Marokkaanse kunst was daarmee een gegeven, feitelijk de aanloop naar de samenwerking later met Mohamed Abouelouakar. Tussen Mohamed Abouelouakar en Aline Thomassen bestaan tot op heden innige, artistiek inhoudelijke contacten.

Mohamed  Abouelouakar produceerde ook een aantal films waaronder Le Miroir Enchanté en Hadda. De eerste konden we vertonen gedurende de tentoonstelling in Den Haag. Ik herinner me Le Miroir Enchanté als een geïmproviseerde film met magisch realistische beelden gevolgd door teksten. Hadda is verhalend opgebouwd. In een arm, uitgedroogd Marokkaans dorp wordt de jonge Hadda verkracht door Hamid, die als jonge landeigenaar is teruggekeerd om zijn erfenis op te eisen. Hadda wordt het dorp uitgezet en in de woestijn aan haar lot overgelaten. Misbruik van vrouwen wordt in Marokkaanse films dikwijls aan de kaak gesteld. De kunstenaar verwerkte dit gevoelige thema met schaarse, poëtische dialogen en overweldigende beelden, waarmee het een filmisch monument werd. Met Hadda sleepte de kunstenaar in 1984 de eerste prijs op het tweede Festival National Marocain in de wacht. Kleur, positionering van de personages of de opbouw van scênes in films duiden de gedachtewereld van de schilder Abouelouakar. De beweging van de camera had hij nodig om de actie in zijn schilderingen weer te geven. Ze openen droomachtige dieptes die alleen zijn camera perfect weet door te voeren. Overigens zou Abouelouakar na Hadda wegens gebrek aan financiële steun in Marokko geen films meer maken.

Het schilderij La rêve d’icar, dat we voor de collectie van Heden aankochten is een mooi voorbeeld van Abouelouakars mystieke en verhalende werk. Icarus beschrijft het verhaal van de Griekse uitvinder Daedalus, die zijn zoon Icarus vleugels ombond zodat hij kon vluchten uit het labyrint van de gemene koning Minos. Deze urgentie betekende een gevaarlijke uitvinding, de mens is immers niet gemaakt om te vliegen. Icarus werd dan ook gewaarschuwd door  zijn vader. ‘Niet te dicht bij de zon, anders smelten ze’. Bij onze expositie in Den Haag verscheen een publicatie met twaalf afbeeldingen uit een van zijn cahiers, een soort facsimile, voorzien van een korte tekst van Nicole de Pontcharra (zie literatuurlijst). Enige tijd geleden belandde La rêve d’icar in de collectie van de schrijver en fotograaf Abdelkar Benali, curator van Het andere verhaal, kunst uit het Marokkaans modernisme. De tentoonstelling vertelt het verhaal van de moderne hedendaagse Marokkaanse kunst in een multidimensionale context, vanaf de onafhankelijkheid van Marokko in 1956 tot heden. Bij pioniers van het eerste uur is duidelijk dat ze zijn beïnvloed door hun traditionele Marokkaanse kunsten, zoals oosterse tapijten, kalligrafie en smeedwerk. Om het modernisme Marokkaans te laten zijn, zochten diverse kunstenaars naar een diepere relatie met de omgeving en moest de Marokkaanse geschiedenis, cultuur en landschap een plek vinden in hun kunst. Daarin zijn globalisatie, de botsing tussen moderniteit en traditionele waarden, migratie en diaspora belangrijke thema’s, maar ook religieuze thematiek zoals die rondom de dood (de duivel) en de opstanding (engelen), zoals de curatoren aangeven: Marokkaans modernisme, combinatie van traditionele waarden en moderniteit. De omvangrijke en veelzijdige expositie (ruim honderd kunstwerken van een grote diversiteit van zo’n vijftig Marokkaanse kunstenaars) geeft een overzichtelijk beeld van de stand van zaken in de hedendaagse Marokkaanse beeldende kunst, hier en daar schurend of provocerend, zonder af te stoten. Een groot gedeelte van de kleurrijke werken is afkomstig uit de collecties van het Museum Mohamed VI in Rabat en van het Fondation Nationale des Musées du Maroc, aangevuld met werken van kunstenaars uit Marokko en Europa.

Mohamed Abouelouakar, solo show in galerie l’Atelier 21, (Screenshots uit www/l360.ma.Abouelouakar, te zien op Youtube)

Mohamed Abouelouakar, wisselend wonend in Marokko en Rusland, is voor mij de afgelopen jaren onder de radar gebleven. Veel zicht op zijn werk heb ik niet gehad, maar al speurend op internet lijkt zijn beeldtaal en de betekenis van zijn werk onder invloed van nieuwe maatschappelijke inzichten en ontwikkelingen nauwelijks veranderd. Op You Tube zijn opnames te zien van vrij recente tentoonstellingen, voorzien van beelden en een interview met hem. Eind 2020 had Abouelouakar zijn meest recente tentoonstelling in galerie L’Atelier 21 in Casablanca, in coronatijd. Toen verscheen ook een monografie over zijn werk, L’ Oeuvre en mouvement. Het duidt bepaald niet op artistieke stilstand. Dankzij You Tube, Abdelkader Benali en Aline Thomassen geraken we weer van zijn wel en wee op de hoogte. Wellicht leidt Het andere verhaal, kunst uit het Marokkaans modernisme in het Cobra museum hier tot vernieuwde belangstelling voor het werk van een alom gerespecteerde kunstenaar. Go on Mohamed.

Enkele kunstwerken uit de tentoonstelling Het andere verhaal, kunst uit het Marokkaans modernisme in het Cobra museum. Curator: Abdelkader Benali.

Bronnen

L’oeuvre Abouelouakar. Uitgave Fondation culturelle de la  Banque Commerciale du Maroc, 1998
Reproductie van 12 tekeningen uit het cahier M. Abouelouakar Carnet. X 1993-94 Casablanca. Uitgave Artoteek Den Haag, 2001
Aline Thomassen, “The Ideal Muslim Woman”. Uitgave GEM, Den Haag, 2005
Teksten uit de tentoonstelling Het andere verhaal in het Cobra Museum, Amstelveen, 2022
Gespeur op internet en herinneringen en observaties van Rob Knijn en de auteur