Momenteel exposeert de Nederlandse kunstenaar Monika Dahlberg fotografie in de intieme presentatieruimte van Sundaywonders in Den Haag, waar curator Mark Peeters voor (nieuwsgierige) liefhebbers bijna maandelijks wonderlijk schone tentoonstellingen organiseert. Een goede aanleiding om het werk van Monika Dahlberg onder de loep te nemen, een kunstenaar die op sociale media woont. Meteen na een bezoek aan haar zond ze bovenstaande selfie de wereld in, voorzien van een summiere impressie: “heerlijk gebakken eieren, bitterkoekjes en mooie verhalen”. Zo’n beetje iedere dag stuurt ze een stortvloed aan berichten het net op, veelal verpakt in de vorm van afbeeldingen van haar bonte, curieuze collages en beelden, die niet zelden mysterieus aandoen. En bovenal selfies, “otofoto’s”, continu veranderende profiel- en omslagfoto’s, of Engelse teksten, voorzien van spits en speels commentaar, haar volgers uitnodigend tot reacties. Ze schroomt niet om zich, dikwijls confronterend maar evenzo humoristisch, in een debat over de kunstwereld te roeren of überhaupt over hetgeen Facebookvrienden en ander heerschap te berde brengt. Of niet. Dan schudt ze hen met één opmerking wakker, brengt een discussie op gang, om vervolgens niets meer van zich te laten horen (en met een kwinkslag keihard alles van zich af te douchen). Veel van haar volgers worden door haar kunst(en) aan het denken gezet, haar manier om zich als kunstenaar met de wereld te verbinden.
BijlmAIR
Ik ontmoet Monika Dahlberg tijdens haar residentie in BijlmAIR, het residentieprogramma dat het CBK Zuidoost in samenwerking met onder andere het Stedelijk Museum Amsterdam heeft opgezet. Op uitnodiging van het CBK kunnen kunstenaars hier voor een periode van maximaal drie maanden wonen en werken. De residentie is gevestigd in de Bijlmermeer, in een flat in een complex met binnenterrein, geschilderd in overwegend primaire kleuren in diagonaal aangebrachte banen. De interventies, die andere kunstenaars eerder in de flat pleegden, duiden op intensief gebruik van de twee verdiepingen tellende ruimte. Monika ziet er in haar kleurrijke, frivole creaties immer ontwapenend uit. Zoals we haar van social media kennen: op selfies in een onalledaagse, frisse outfit, vaak met kleurige extension-vlechten, gehuld in T-shirts met afbeeldingen van haar werk, met grootse mutsen, fluorescerende zonnekleppen of anderszins piekfijn uitgedost. In BijlmAIR werkte Monika Dahlberg samen met Artist-in-the-World André Smits met wie ze een artistiek duo vormt en die tevens haar partner is. De woon- en werkruimte hier ziet er dynamischer uit dan de inrichting in Doesburg, die Thijs Wolzak enkele jaren geleden voor de serie een “zo leeg mogelijk kunstenaarshuis” fotografeerde. Daar vervaardigde ze (met slechts één echte stoel uit de kringloop om “boeken in te lezen”) arthousefilms en fotoboekjes ‘met “rauwe en eerlijke” zelfportretten als reactie op de gelikte foto’s op social media.
Het resultaat van de residentie in BijlmAIR was te zien in de tentoonstelling AIR # 2020/21 met werken van (inter)nationale kunstenaars die in Amsterdam Zuidoost resideerden. Overigens geen kunstenaars uit de ‘stal’ van het Stedelijk, die blijkbaar liever elders werken en bij voorkeur in een hotel verblijven. Directeur Rein Wolfs heeft zich naar verluidt nog niet in BijlmAIR laten zien.
Monika Dahlberg (1975, Kericho, Kenya) kwam als driejarige peuter naar Nederland. In het Groningse Appingedam, waar ze haar jeugd doorbracht, is ze ongetwijfeld een bezienswaardigheid geweest. Toch moet die kleinstedelijke, ruimtelijke omgeving haar creatieve geest beduidend hebben gevoed. Ze gedijde er goed. Het heeft er zeker aan bijgedragen dat ze zich in de Zeeuwse dorpen Hoek en Kattendijke, waar ze jarenlang bivakkeerde, senang kon voelen en waar haar creativiteit zich ten volle kon ontplooien. Kenmerkend in haar kunst zijn de kunsthistorische verwijzingen die ze koppelt aan haar eigen biografie; werk in een fraaie, specifieke beeldtaal, die ze verweeft met hoe ze in het leven staat en het ervaart. Door kenners wordt haar werk wel geschetst als “krachtig en vitaal, doortrokken van sensorische, erotische energie”. Overigens heeft ze de behoefte om terug te gaan naar haar roots in Kenia nooit sterk gevoeld, al bezocht ze haar geboorteland wel een paar keer. Ze voelt zich een vreemde in haar eigen land, laat ze zich ergens ontvallen.
Monika Dahlberg studeerde aan de Academie Minerva in Groningen. Ze is van alle markten thuis: ze vervaardigt sculpturen en collages, filmt en fotografeert, maakt installaties en uit zich in teksten. Haar collages, fotografie en korte films zijn veelal momentopnames van het alledaagse. De close-ups van haar eigen lichaam en zaken die zij zich herinnert zijn te lezen als dagboeken in tekst en beeld. Tekst die een foto vergezelt, vertelt ogenschijnlijk weinig of niets over het beeld. Zo laat zij de toeschouwer meekijken, die de opnames naar eigen inzicht mag interpreteren: selfies in een overvloed van ”zomaar” foto’s, met een nietsverhullende blik, waarin saaie details monumentaal en meeslepend blijken te zijn. Ernstig, vrolijk en wrang, de werkelijkheid onthullend. Er mag (verhuld) gelachen worden, echter haar werk is bloedserieus. De eenheid van beelden en teksten, die er dus ”niet zomaar zijn”, alles komt uit dezelfde bron en vormt daardoor een mooi, compleet geheel. Aldus laat zij de dingen zien waar wij al lang niet meer op letten. “Ho, stil, wacht even, maar dat is toch prachtig!!”, zegt ze erover. Altijd staat ze op scherp, teneinde niets uit de (kunst)wereld te missen dat zich moet verhouden tot de mediacultuur van nu.
In het werk dat Monika Dahlberg & André Smits in BijlmAIR creëerden, reflecteerden zij met name op Zuidoost-Amsterdam, waar de residentie gevestigd is. De expositie maakte duidelijk dat de samenleving van dit stadsdeel zo’n elf (inter)nationale kunstenaars op een bijzondere manier wist te inspireren.* Covid gooide echter roet in het eten, de tentoonstelling was geruime tijd niet te bezoeken. Van buiten was slechts een glimp op te vangen. Van Monika sculpturen, van André Smits, in het kader van zijn Neverending project, betekeningen en foto’s van eerdere residenten in hun eigen atelier. Smits’ project is uitgegroeid tot een min of meer permanente samenwerking met Dahlberg. Ze waren als duo al in 2020 in BijlmAIR. Toen nodigden ze interessante personen uit die ze tijdens hun verblijf in Zuidoost ontmoetten en voerden gesprekken met hen over hun werk: dj’s, muzikanten, performers et cetera. Ook toen was Covid een stoorzender en kon slechts een gelimiteerd aantal gasten de sessies bijwonen. Maar via Facebook verzorgde Monika als resultaat van hun residentie een livestream voor hun omvangrijke netwerk met onder andere een dj-set van DJ Lonely, de kunstenaar Jonas Ohlsson en van Kevin Gray (aka Businessman). Toen concentreerde Smits zich met name op de kunstenaars die wonen en/of werken in Zuidoost, die kunstwerken in bruikleen gaven voor de tentoonstelling “M_M_Artspace – Bijlmer editie”. In de muurschildering van Smits waren de foto’s van de kunstenaars te zien, die ze aan het einde van de presentatie konden meenemen. Monika Dahlberg ontdekte tijdens haar residentie karton als materiaal voor het vervaardigen van sculpturen, als onderdeel van haar poortwachterserie, voor haar een nieuw materiaal om mee te werken. Karton voor circulair gebruik was in overschot te vinden bij een grofvuilophaalplek. Poortwachters of Gatekeepers, als grote en fraaie kleinere sculpturen op sokkels met gezichten en grote, zwarte oren, ogen met simpele vormen als vierkantjes, rondjes en vervaarlijk ogende tandjes. Ze refereren aan iconische beelden van Mickey en Minnie Mouse, schepsels van Walt Disney, die mensen in pretparken willen zien. Dahlberg maakt er mythische wezens van, niet alleen grappige, maar als kritiek op hoe mensen zich als kuddedieren naar zulke benauwende pretparken laten voeren. “Het wordt je opgedrongen en je hoeft niet na te denken waar je naartoe gaat“ betoogt ze in een podcast van Mister Motley.
Mickey Mouse
De animatie- en stripfiguur Mickey Mouse is in veel van Dahlbergs werk te zien, als een kinky type met een antropomorfe muizenkop. Zijn gezicht tekent ze in drie zwarte cirkels. Mickey, een van de meest herkenbare symbolen in de wereld, is voor Monika Dahlberg verbintenis, die een klare duidelijke lijn schept tussen het heden en het verleden. De kunstenaar voegt er iets menselijks aan toe: figuren uit de beeldende kunst, de politiek, voorouderbeelden of uit de hedendaagse beeldcultuur, waarmee ze een toegankelijke beeldtaal creëert die tegelijkertijd vervreemd aandoet. Aldus zijn haar verhalen universeel en herkenbaar voor de internationale toeschouwer, maar blijven ze open voor eigen interpretatie. Dahlberg werkt veel met antropomorfisme. **
Overigens is in de loop der jaren het uiterlijk van de stripfiguur Mickey Mouse nogal gewijzigd, ook zijn karakter. Van een baldadig ventje dat rare streken uithaalt, tot een meer serieus, verstandig en goedaardig buitenbeentje. Mickey, die vaak de juiste oplossing weet in moeilijke situaties. Geheel toegesneden op de kunstenaar zelf. Zelfs het werken met het voor haar nieuwe materiaal, waar ze zich met volle overgave en vastberaden op stortte, voer ik daarop terug (misschien vergezocht). Voor haar een verrassende ervaring om karton als materiaal te leren kennen, te zien hoe het zich gedraagt en wat ze er allemaal mee kan ondernemen. Het opende in haar hoofd nieuwe deuren: karton is op de gehele wereld beschikbaar, dus ze kan zich er overal mee uitdrukken.
Voor haar 2D-collages verzamelt Monika beeldmateriaal in de vorm van fotografie en teksten uit kranten en kunsttijdschriften. De gevonden elementen smelten samen door middel van uitsnedes; de toegevoegde Micky Mouse-oren zorgen voor een iconografische verbintenis. Een rode draad dus in haar werk. Tevens wendt ze het medium film aan om collages te maken. Beeldfragmenten en geluidsopnamen maakt ze met haar telefoon of een kleine draagbare videocamera, die ze tot een twee-minutenfilm deconstrueert en defragmenteert. Vervolgens vormen die weer onderdeel van een langere film, waardoor nieuwe beelden ontstaan. Deze collagefilmtechniek heeft ze uitstekend leren beheersen tijdens haar vele reizen, teneinde op een zo efficiënt mogelijke wijze met haar uitrusting en materiaal om te gaan.
Verder kijken
Al enige jaren werkt Monika Dahlberg aan het bewerken van een leger Afrikaanse beelden, die toeristen vanuit Afrika mee naar huis nemen. Het past in haar onderzoek naar de betekenis ervan. In een kringloopwinkel vond ze het eerste beeld, met geamputeerde lichaamsdelen. Via sociale media vroeg ze geschonden beelden op, die her en der toch overbodig staan te zijn. Naar haar eigen artistieke normen bewerkt ze deze, onder andere door ze wit te schilderen en er zwarte Mickey Mouse-oren aan te bevestigen. Door de witte verflaag werden de nerven zichtbaar, hetgeen een onthand, vervreemdend effect geeft, een beproefde methode. Zo haalde ze de beelden binnen haar eigen universum, en kende ze hun een nieuwe rol toe. Het leverde haar de nodige kritiek op, om op zo’n ”oneerbiedige” wijze met ”Afrikaans cultureel erfgoed” om te gaan. Monika kan er hartelijk om lachen, zoals ze dat in ons gesprek regelmatig doet. Sowieso moet haar kunst wringen, maar men moet er wel met een knipoog naar kunnen kijken. Die gehavende beelden zijn speciaal gemaakt voor toeristen, die denken iets kostbaars te hebben aangeschaft. Maar de kunstenaar wil ze herscheppen om ze aan de maatschappij terug te geven. Ongetwijfeld hebben de Black Lives Matter-protesten haar er ook toe aangezet, een thema dat in haar werk met enige regelmaat komt bovendrijven. In haar jeugd kwam ze al mondjesmaat achter de omvang ervan. Zoals ze zich een bezoek aan een tante in Amsterdam herinnert, toen een medepassagier vanwege haar huidskleur niet naast haar in de tram wilde zitten. Ze ondervond al snel dat ze niet zo maar overal naartoe zou kunnen. Ja, de witte kunstwereld moet veel diverser worden, het is haar zendingsdrang en een belangrijke betekenis die ze als kunstenaar aan het leven wil geven. Logisch dat kritiek op sociale, esthetische en politieke misstanden, al of niet verhuld, gewichtige instrumenten van haar werkwijze zijn, zowel in haar kunst als in haar verschijning op het internet. Inmiddels is het leger Afrikaanse beelden nog steeds groeiende. Op de PaltzBiënnale 2018 in Soest stond al een behoorlijk legertje op boomstam-sokkels in gelid opgesteld.
Art Kattendijke
Met André Smits toverde Dahlberg als antikraakwachters een voormalig dorpshuis in het Zeeuwse Kattendijke om tot een levend kunstwerk, het zou jarenlang een broedplaats blijven. Zulke energieke kunstenaars zijn van grote toegevoegde waarde voor het kunstklimaat in Zeeland, dat recent niet aan enige kaalslag is ontkomen. Zo verdween op Walcheren, in cultureel opzicht het bruisende deel van de provincie (gerenommeerde kunstenaars als Marinus Boezem, Piet Dieleman, Guido Lippens en Jan van Munster zijn er woonachtig), een cultureel ankerpunt als het IK-eiland in Oost-Souburg en kregen presentatieplekken als De Vleeshal en het Zeeuws Museum ook het nodige te verduren. Maar het kunstenaarsduo Monika Dahlberg & André Smits dompelde zich onder in het dorpsleven van Kattendijke op Zuid-Beveland, en liet de bewoners weten dat ze in hun dorpshuis altijd welkom zijn. De liefde kwam ook van een andere kant: het duo voelt zich thuis in dat stugge, platte, weidse Zeeuwse landschap, al stel ik me voor dat het wel wennen is aan een dorpsleven, waarin je bij tijd en wijle met de nodige sociale controle wordt geconfronteerd. Trouwens, al eerder zaten ze in een vervallen dijkhuis in Hoek, in Zeeuws-Vlaanderen, maar zo geïsoleerd dat ze er daar geen last van hadden. Bovendien trokken ze eropuit, vooral André, die als Artist-in-the-World tot alle hoeken van de wereld doordringt om kunstenaars in hun atelier te fotograferen. Coronatijd dwong hen een pas op de plaats te maken, hetgeen in Kattendijke tot bijzondere kunstprojecten leidde. Het ontwikkelde zich toen intensief tot een online kunstenaarsinitiatief, dat behoorlijk wat aantrekkingskracht op de kunstwereld verkreeg. Hun centrum van de wereld. Alle ruimtes geheel gevuld met tekeningen van André Smits: een soort ”oergrot” van afdrukken van zijn zwerftochten, die zijn avonturen in steden en ateliers van kunstenaars verbeelden en waar foto’s en beelden van Monika naadloos in passen. In die entourage verzorgden zij tentoonstellingen, happenings, muziekavonden, activiteiten met kinderen, open dagen, plaatjes draaien en namen deel aan dorpsfeesten. Ze creëerden verbondenheid, vanuit een dorpshuis waar veel inwoners goede herinneringen aan dansavonden en voorstellingen hadden. Dit tijdelijke onderkomen moesten ze eind 2021 verruilen voor een minder aanzienlijk huisje in een doodsaaie straat in Goes. Of het daar een nieuwe vrijplaats voor de kunst wordt, valt nog te bezien. Hun kunstenaarsstek in Kattendijke moesten ze vanwege sloop verlaten, edoch het pand bleek een dag na hun verhuizing alweer te huur te staan! Het artistieke duo is toen behoorlijk afgeknapt op de handelwijze van het gemeentebestuur van Goes.
Een stap verder
Al enige tijd bekwaamt Monika Dahlberg zich in beelden voor de openbare ruimte. Een kunstopdracht is geen sinecure. Een heldere en visuele analyse van de locatie kan succesvol worden ingezet om een concreet beeld te ontwerpen. Twee beelden maakte ze in de openbare ruimte. In ’s-Heer Arendskerke, op een steenworp afstand van Kattendijke, in the middle of nowhere, kon ze een reusachtig Afrikaans beeld plaatsen, Cheboo Asis (God van de zon). Een verbeelding van het opperwezen van de Kipsigis-stam in haar geboortedorp Kericho. Geen opdrachtgever kwam er aan te pas. Ze had exact voor ogen hoe het ontwerp in elkaar moest zitten, en slaagde erin inzicht te krijgen in de ruimtelijke karakteristiek en het gebruik van de locatie. Normaliter moet een kunstenaar dat met een degelijke analyse visueel maken, enerzijds om het aan het publiek duidelijk te maken, anderzijds is het de inleiding tot het vormgeven van de kunstopdracht. Een scherpe en to the point beeldende analyse bleek niet nodig. Het ontwerp ontstond uit vrije wil, geen opdrachtgever die iets aan haar ”opdrong”, het was de kunstenaar die zelf, zonder inspraak, de schaal, vorm en kleur, in hun onderlinge samenhang bepaalde. De inwoners “omarmden” het beeld. Beeldtaal naar eigen inzicht toegepast, zonder aan een beoordeling van een ondeskundige commissie ten prooi te vallen. Want daar heeft ze een broertje dood aan, zo bleek uit een uitnodiging voor het ontwerpen van een sculptuur voor een park in Breda. Aan de hand van de voorstellen van drie kunstenaars kregen de inwoners een zwaarwegende stem in de definitieve keuze. De gevolgde procedure bleek haar onduidelijk: de kwaliteiten van de commissieleden, het tijdspad, de exacte plek in het park en hoe de keuze van de inwoners tot stand zou komen. Na ampele overweging besloot ze wel een ontwerp te maken, waar de Bredanaars hun keuze uiteindelijk niet op lieten vallen.
Een van haar Gatekeepers is in 2019 tijdelijk op het Anton de Komplein bij het CBK Zuidoost geplaatst: Kuboko Kumozi Kakinka (Congolees voor sterke man, sterke vrouw). Het zorgde voor een bijzonder vervolg van haar reis in de openbare ruimte. Het Arnhems Museum selecteerde haar voor het ontwerp van een robuust beeld, dat in maart een plaats krijgt in de nieuwe beeldentuin naast het geheel gerenoveerde en verbouwde museum. Drieënhalve meter hoog, in aluminium afgegoten. Het werk is nu gedaan, ze is er drie jaar mee bezig geweest. Een leerzaam proces, dat geheel in haar universum past: geen prijsvraag, overleg met specialisten en wellicht het belangrijkste: een beeld dat blijft en beklijft en dat niet ergens is weggemoffeld. Overigens was Monika Dahlberg in het museale circuit al geen onbekende meer. Zo exposeerde ze in 2017 in het Haags Fotomuseum met een installatie als hommage aan het oeuvre van de eigenzinnige fotograaf Gerard Fieret, een meester in het vastleggen van het alledaagse in de meest bizarre, triviale beelden. Dahlberg verwerkte foto’s van deze markante Haagse kunstenaar op haar geheel eigen, originele wijze in een wandplastiek.
Of zij nu als beeldend kunstenaar met een donkere huidskleur vanuit Afrikaans perspectief, of als Nederlandse op haar kwaliteit als kunstenaar voor een opdracht geselecteerd wordt, die vraag blijft voor mij in een grijs gebied hangen. Welke kunst verwacht men van haar, en welke kaart wordt op de achtergrond getrokken? Monika Dahlberg werkt zelf met een ”dubbele agenda”, zoals zij het zelf formuleert. Ten eerste en het meest gewichtige is dat ze een beeld wil ontwerpen. Daarnaast is ze zich ervan bewust dat ze meeloopt in een proces waarin politici kunnen wijzen op hun betrokkenheid met thema’s als diversiteit, slavernijverleden, gelijkwaardigheid, vrouwelijk perspectief et cetera. Beslissers die zich op de borst kunnen slaan dat ze ”het voor elkaar” hebben, zo men wil een vorm van politieke uitbuiting. Dahlberg onderzoekt in zo’n proces wat haar voordeel is: een groot beeld maken dat in lijn is met haar werk en kenmerkend is voor haar stijl van uitdrukken: “Dit ben ik”.
Inmiddels is Monika Dahlberg alweer op reis naar haar volgende stek, een residentie in Lab Kalkhorst, een kasteel in voormalig Oost-Duitsland. Samen met “de Lancelot uit de kunst”, kunstenaar Joran van Soest, met wie ze vorig jaar meedeed aan een residentie in Berlijn. Zoals ze op Facebook nog snel laat weten gaat ze “er nog even keihard wegbibberen, maar alles voor de kunst bij de buren en werken aan schulturen/( Mo) / schilderen (JS). Waar zij geheel teruggetrokken de menselijke beleving in een ander licht gestellen. En de Locken laten veren op het ritme van ganzen, herten en ander beesten bij een Romantische gevoelstemperatuur van -14 ’s nachts en +4 overdag”. Op weg naar nieuwe tentoonstellingen in 2022”, om te beginnen met “we are semi-free”, een duo-presentatie met E. van Dam bij Sundaywonders (17 januari tot en met 3 maart 2022). Info via www.sundaywonders.com
Ga of blijf Monika Dahlberg volgen.
*
Deelnemende kunstenaars:
Boris van Berkum, Katrin Korfmann, Wes Mapes, Joanneke Meester, Nieuw Jurk (Esther Meijer), Martin en Inge Riebeek, Andrea Stultiens (in samenwerking met Esther Kamala en Abu Kanu), Samuel Sarmiento, André Smits & Monika Dahlberg.
Nog tot en met 26 februari 2022.
Locatie: CBK Zuidoost, Anton de Komplein 120, Amsterdam
**
[het toekennen van menselijke eigenschappen aan niet-menselijke wezens, het tonen of behandelen van dieren, goden en voorwerpen alsof ze qua karakter of gedrag menselijk zijn; antromorfisme is een samenstelling van de Griekse woorden anthropos (mens) en morphe (gedaante)].
Voor dit verhaal grasduinde ik op social media naar werk en berichten en putte ik het nodige uit het gesprek met Monika Dahlberg op 22 december 2021 en haar reacties op de tekst. Voorts raadpleegde ik artikelen uit kranten en tijdschriften waaronder:
Thijs Wolzak, ‘Binnenkijken in een zo leeg mogelijk huis’, rubriek Binnenkijken in NRC, 6 februari 2016
Roos Menkhorst, ‘Kunst in Kattendijke: “Ze omarmen die gekke beelden van mij hier wel”’ in Trouw, 9 augustus 2020
Arie Westeneng, ‘Onze broedplaats gaat tegen de vlakte, maar we willen dolgraag in Zeeland blijven!’ in Provinciale Zeeuwse Courant, 4 november 2021
Ten slotte beluisterde ik de podcast Kunst is Lang van Mister Motley, Luuk Heezen met Monika Dahlberg, juni 2021.
Volg Monika al een tijd op FB en ben vol bewondering over de energie die haar werk en werkwijze uitstraalt. Nieuwsgierigheid, optimisme en kleur, love it. Goed verhaal overigens.
Geweldig stuk Michiel! Dank je.
dank je wel . heel goed. doe ze de groeten
Mooi stuk en terecht. De vraag over het grijs gebied zal in de toekomst beantwoord worden, maar doet niet af aan de beelden, foto’s en humor die er nu is.