Eko Nugroho, een signalement

Zoete Balinese naakten uit het idyllische Indië, opstand tegen het Nederlandse gezag, het sociaal realisme van communistische schilders als Hendra en Affandi, protesten tegen Soeharto’s bewind of het absurdisme en cynisme van de jaren negentig. Het zijn meer of minder bekende thema’s uit de naoorlogse Indonesische schilderkunst. Die was tot het begin van deze eeuw in Azië een ondergeschoven kindje. Gewild was vooral de Chinese kunst. Verzamelaars telden er grof geld voor neer, totdat de prijzen de pan uit stegen en zij hun aandacht naar andere Aziatische landen verlegden. Naar Indonesië bijvoorbeeld, dat sinds 2007 een renaissance in de kunst beleeft. Werk van jonge Indonesische kunstenaars werd hot. Pop-art achtige, hyperrealistische schilderijen van o.a. Nyoman Masriadi brachten bij veilinghuizen in Hongkong en Singapore vaak meer dan honderdduizend dollars op. Als gevolg van de economische crisis nam de hausse daarna af, maar het artistieke deficit had zich al afgetekend. Jonge Indonesische kunstenaars  zwichtten voor de commercie en in plaats van een eigen taal te ontwikkelen, gingen zij voor de markt schilderen. Het zal een aantal minder goed af gaan. Een kunstenaar die in dat proces niet mee ging is Eko Nugroho. Van de jonge generatie kunstenaars die eind vorige eeuw in Indonesië van zich doet spreken, is hij een belangrijke representant. Een voortrekker. Vanaf 2004, als Eko Nugroho voor het eerst de Oceaan oversteekt, krijgt zijn werk internationale aandacht. Het begint in Nederland, waarmee hij een speciale band zal opbouwen. Momenteel exposeert Eko Nugroho in New York bij Lombard Freid Projects en maakt hij deel uit van de prestigieuze tentoonstelling ‘The Global Contemporary, Art Worlds after 1989’ in het Centrum voor Kunst en Media in Karsruhe. Begin 2012 kun je zijn werk in Musée d’Art Moderne de la Ville de Paris bewonderen.

Borduurwerk (collectie Tropenmuseum) en muurschildering Masks, 2009 © Heden

Sinds begin jaren 90 heb ik me verdiept heb in de hedendaagse Indonesische kunst. De carrière van Eko Nugroho heb ik nauwgezet kunnen volgen. Ik maak je er graag enigszins deelgenoot van. Een Engelse vertaling is er aan toegevoegd.

2004

“Yes, I am a tram, going around, always ringing when I start to go. Beautiful to look around on bycycle and tram. ‘Amsterdam is a tram’. They have rules, also they always have fun. Watch the traffic and don’t forget your ticket”. Eko Nugroho ten voeten uit: een rake observering van een jonge kunstenaar, die voor het eerst vanuit de Indonesische coulissen het podium van een Westerse mondiale stad betreedt. Deze en andere staan in zijn boek The Tram. Tegen het decor van zijn eerste grafisch werk heeft hij hierin zijn geënsceneerd (ver)dwalen door Amsterdam (op)getekend. Het is mijn eerste kennismaking met het werk van Eko Nugroho. Vrijwel direct voelde je dat het noodzakelijk was om het te maken.

Buy everything for all day my live, afbeelding uit ‘TheTram’, 2004 © Eko Nugroho

Het is 2004 als Eko Nugroho met zijn artistieke en intellectuele bagage uit Indonesië, eigenlijk nog nat achter de oren in Nederland arriveert. Hij is er op voorspraak van Cemeti Art House in Yogyakarta en op uitnodiging van het Amsterdams Grafisch Atelier. Eko Nugroho, dan 26 jaar oud, studeert nog aan de kunstopleiding ISI (Instituut Seni Indonesië in Yogyakarta). Hij maakt deel uit van een nieuwe lichting Indonesische kunstenaars, die opgroeit en opbloeit in de tijd van de Reformasi. Tot die periode heerste de Indonesische overheid over alles wat zich in de samenleving voordeed. Daarom ook verklaarde de oudere generatie kunstenaars de regering met zijn benepen politiek tot zijn ultieme tegenstander. Van deze generatie waren de Indonesische kunstenaars Heri Dono, FX. Harsono, Agung Kurniawan, Eddie Hara en Agus Suwage belangrijke voortrekkers. Tijdens de Reformasi nam de agitatie tegen de Indonesische regering af, vooral omdat de overheid de vrijheid van meningsuiting niet langer in ernstige mate beknotte. De noodzaak van kunstenaars om zich tegen de regering te richten verviel min of meer. Daardoor konden zij zich beter over hun eigen positie buigen en maatschappelijke kwesties, die voor verbetering vatbaar waren, aan de kaak stellen.

Heri Dono, Angkara Murka, schilderij © Heden   Agus Suwage, Untitled, tekening © Heden

Yogyakarta: 1994 e.v.

Yogyakarta is midden jaren negentig het centrum van de underground comics: komische of grappige (spot)prenten en striptekeningen. Ze zijn niet gespeend van enige humor over en kritiek op sociale en politieke omstandigheden en het gedrag van mensen daarin. Aan het Instituut Seni Indonesië ontwikkelt zich een levendig kunstklimaat. Hier ontkiemt een jonge groep, politiek bewuste kunstenaars. Zo is er het kunstenaarscollectief Apotik Komik. Als reactie op het politieke en sociale leven gaat dit met zijn comics de straat op, met name in de vorm van posters en muurschilderingen. In dit alternatieve kunstcircuit neemt Eko Nugroho, geboren en getogen in deze Javaanse stad, een centrale plek in. Hij is de belangrijkste grondlegger en het boegbeeld van Daging Tumbuh, een kunstenaarsinitiatief, dat geen specifieke ruimte behoeft om kunst te tonen. Het houdt zich vooral bezig met het publiceren en in eigen beheer uitgeven van comics.

Your view is our sin….., borduursel op briefkaart © Eko Nugroho

Eko Nugroho ontwikkelt zich vanuit die comics als striptekenaar. Zijn werk is geworteld in de Javaanse cultuur, van waaruit hij de kunst beziet en er commentaar op levert. De kwintessens van zijn werk is een groot maatschappelijk, politiek engagement. Topics als geloof, macht en status, corruptie en politiek, oorlog en (verborgen) geweld, milieuverontreiniging, rijkdom of armoede, komen op ironische wijze aan bod. Vanaf het prille begin vertoont Eko Nugroho’s werk tekenen van een opmerkelijke oorspronkelijkheid. Onorthodox ook. Met veel gevoel voor humor weet hij zijn personages en objecten op surrealistische wijze in burleske voorstellingen neer te zetten. Het is niet verwonderlijk dat het werk van Keith Haring en René Magritte hem inspireert.

Zonder titel, tekening, 2005 © Heden

In de voorstellingen van Eko Nugroho figureren talrijke acteurs met de meest ongebruikelijke lichaamsdelen en voorwerpen. Ze komen in uiteenlopende vormen voor: als planten, dieren, fruit, beschilderde of gedecoreerde (ruimtevaart)helmen, krabachtige vormen met scharen, robotachtige figuren, huizen of taperecorders. Altijd is er de figuur met het masker in de vorm van rokende schoorstenen waarvan alleen de ogen onbedekt zijn. De schoorsteen vertegenwoordigt de industriële wereld. In de ogen van Eko Nugroho is dat een kunstmatige wereld. Al die personages zijn te herleiden naar de kunstenaar zelf en zijn omgeving. De schoorstenenman (of –vrouw?) verbeeldt de natuurlijke reactie van mensen om zich niet te willen blootgeven. Zo kunnen zij zich in hun rol van het alledaagse theater schikken. Het is een verwijzing naar de Islamitische cultuur in Indonesië waar gesluierde vrouwen slechts mogen kijken, zonder te mogen spreken over wat zij zien. Ieder personage of voorwerp, of combinatie daarvan, die de kunstenaar in zijn schilderkunstig visioen wil gebruiken kan hij welke vorm dan ook laten aannemen. Hij bezit er een rijk repertorium van. Het  getuigt van een levendige verbeelding en een veelzijdig talent. Daarmee is hij in staat in meerdere artistieke disciplines te werken: comics, schilderijen, tekeningen, animaties, borduursels, muurschilderingen en installaties.

I am not a vegetarian, borduurwerk, 2008 © Eko Nugroho

In zijn gefantaseerde wereld werkt Eko Nugroho met fragmenten. Met veel verbeeldingskracht bouwt hij die zorgvuldig rond een concept van wat kunst voor hem betekent. Die gedachte lijkt enigszins contrair aan de wijze waarop zijn muurschilderingen tot stand komen. Die lijken namelijk meer het resultaat van fysieke en intellectuele explosies te zijn. Bij zijn muurschilderingen en ook in zijn borduursels en schilderijen eigent hij zich een steeds groter oppervlakte toe. Het is het podium waarop de visuele handeling gaat plaatsvinden. Welk idee heeft hij in zijn hoofd? Je ziet voor je hoe de kunstenaar voor het voetlicht treedt. Hij blijft staan voor het lege doek of de muren, brengt de eerste strepen en lijnen aan, immer in zwart, nu eens snel dan weer langzaam. Daarna volgen, uiterst bewegelijk en snel de voorwerpen en figuren, die hij kan gebruiken wanneer de voorstelling daarom vraagt. Typerend is de associatieve wijze waarop motieven en objecten worden getransformeerd. Impulsief en instinctief. Elke verfstreek leidt vanzelf naar nieuwe associaties en al eerder gebruikte vormen, die vervolgens weer andere accenten krijgen. Zoals in Javaanse Wajang voorstellingen ligt aan zijn schilderingen eenzelfde verhaaltrant  ten grondslag, die uit verschillende scènes is opgebouwd. Waar wat komt te staan, wordt dus nauwelijks van te voren beredeneerd. Het wijst zich als het ware vanzelf, naarmate het schilderen vordert.  Hand en oog werken eendrachtig samen, de creatieve vondsten dienen zich in het proces zelf aan. Je zou kunnen denken dat hij een passend verhaal heeft bedacht, mij lijkt dat niet altijd zo te zijn. Ergens heeft hij een idee en zijn er de gebruikelijke beelden. Maar veel is op kennis en diepgang van zijn ervaringen gebaseerd, hetgeen ik voor een kunstenaar van zijn leeftijd, vrij uitzonderlijk vind. Mijn indruk is dat Eko’s schilderingen dikwijls pas bedacht worden, terwijl hij aan het schilderen is. De vorm komt gaandeweg het proces tot stand. Hij is in staat op zijn intuïtie te vertrouwen en het tot een goed einde te brengen. De uniciteit en kracht van Eko Nugroho’s werk liggen in de vruchtbare combinatie van vormen, waarmee hij zijn verhaal vertelt en commentaar levert op actuele en universele zaken. Hij doet dat niet onbezonnen of overmoedig. Eko Nugroho werkt in zijn betrekkelijke korte carrière overwogen en gedoseerd aan zijn ontwikkeling. Zijn werk is niet inwisselbaar met dat van andere kunstenaars. Hij verwijst in zijn werk naar thema’s die internationaal en op diverse continenten gangbaar zijn, maar het vertoont een geheel eigen identiteit. Het zegt ook genoeg over Eko’s specifieke herkomst en zijn Indonesische achtergrond.

Muurschildering Masks 2009 © Heden

Den Haag: 2005 e.v.

Met Nederland gaat Eko Nugroho een hechte band aan. Al een jaar na zijn werkperiode in Amsterdam verblijft hij op uitnodiging van Heden voor een Artist in Residence in Den Haag. Heden exploreert dan al geruime tijd het actuele beeldend kunst klimaat in Indonesië, met name in Yogyakarta. Samen met partner Cemeti Art House, zet het in 1995 een stevig kunstprogramma op, dat Indonesische  kunstenaars ook in Nederland een podium biedt. De aanleiding voor Eko Nugroho’s artist in residence is het festival De Indische Zomer, dat Haagse kunstinstellingen in de zomer van 2005 organiseren. Daarin presenteren zij een divers programma met theater, film en beeldende kunst: van actuele artistieke expressie door hedendaagse Indische kunstenaars tot tentoonstellingen, die het Indisch cultureel erfgoed als onderwerp hebben. Voor zijn werkperiode in de Residentie legt Eko Nugroho zijn belevenissen en ervaringen in een beeldverhaal vast. Aansluitend laat hij het resultaat van zijn verblijf in een tentoonstelling zien. Als exponent van de nieuwe geëngageerde lichting jonge kunstenaars blijkt Eko Nugroho niet behept te zijn met het politieke en historische verleden, de koloniale band tussen Nederland en de Indonesische archipel. Die voor Nederland nog steeds niet goed verwerkte historische gebeurtenissen zijn voor Eko Nugroho slechts zijdelings een bron van inspiratie, laat staan een reden tot expressie of reactie. Pas later in 2006, ontstaan enkele werken die reflecteren op de roerige koloniale periode, maar die vervaardigde de kunstenaar in opdracht voor de rondreizende tentoonstelling The Past – The forgotten Time, six Indonesian artists interpret Indonesian History, 1930 – 1960.

Keep in touch, ok?, tekening, 2005 © Eko Nugroho

Eko Nugroho’s bezigheden in Den Haag worden sterk bepaald vanuit het individuele, zijn eigen kunst. De tekeningen en teksten, neergezet in de publicatie Mooi Weer zijn het directe en zo nu en dan intieme verhaal van zijn ervaringen en belevenissen met mensen uit zijn Haagse omgeving. Een mooie, diepzinnige tekening is Keep in touch ok? Die verbeeldt het afscheid tussen twee mensen, die kennelijk een stevige vriendschap met elkaar hebben opgebouwd. Tegen een blauwe achtergrond geeft een schoorstenenman de ander een stevige, niet zomaar gewone handdruk. De lezende schoorstenenman verheft de andere persoon, een torso, met zijn handdruk boven zijn hoofd. Het tafereel geeft gewicht aan de vriendschap en oogt acrobatisch. Zulke tekeningen zeggen veel over de verbeeldingskracht van de kunstenaar en verhalenverteller Eko Nugroho. En dat niet alleen: zij bieden eveneens een inkijkje in zijn niet altijd even rustige en ontspannen gevoelsleven in de cultuur van een Westers land. In de tekeningen in Mooi Weer legt hij een heldere relatie tussen de bijzonderheden en details van zijn verblijf en de feitelijkheden van zijn kunst. De in de tekeningen verwerkte teksten zijn scherpzinnig. Ze doen hier en daar ook aandoenlijk of zelfs emotioneel aan. Tekst in Nugroho’s kunst versterkt de performance van hemzelf en de verhaalstructuur in zijn werk. Het komt niet zelden voor dat Eko teksten als vertrekpunt gebruikt en er pas later de beelden bij bedenkt.

Muurschildering, Biënnale Lyon, 2009                 Eko Nugroho aan het werk op Jogja Art, 2010

De afsluitende tentoonstelling van zijn tweede verblijf in Nederland, Mooi Weer, is Nugroho’s eerste solotentoonstelling in Europa. In Den Haag, de stad die volgens Eko niet echt bolstaat van het art discours maar wel een ‘steady en strong pace’ bezit. Daarna volgen tentoonstellingen in Europa zich snel op. Belangrijk zijn die in Haus der Kulturen der Welt in Berlijn (2006), in Kiasma in Helsinki, Wind from the East (2007) en zijn deelname aan de Biënnale in Lyon (2009). Maar ook in Nederland participeert hij nog in The mask as an intermediary bij Heden (2008) en in de prestigieuze tentoonstelling Beyond the Dutch in Utrecht (2009). In de laatste zijn, naast gevestigde Indonesische kunstenaars als Agus Suwage, Agung Kurniawan, Eddie Hara en Heri Dono, ook enkele jonge Indonesische kunstenaars vertegenwoordigd:  Handiwirman, Indieguerrillas, Jompet Kuswidananto, Prilla Tania, Tintin Wulia  en Wiyoga Muhardanto. Blijf ook hen in de gaten houden!

Eko himself

Eko Nugroho’s tekeningen en schilderingen zijn eigenlijk pure acties, schilderacties wel te verstaan. Hierdoor is hij een schilder van zijn eigen tentoonstellingen geworden.  Door de speelsheid en grapjes die Eko uithaalt, oogt zijn werk ook dartel of meer oneerbiedig  gezegd, maar flatteus bedoeld: gewoon lekker. De kunstenaar straalt het zelf ook uit. Zijn brede grijns en twinkelende ogen verraden een grote liefde voor de kunst. Een belangrijk aspect tenslotte is dat Eko Nugroho zijn werk op veel plaatsen en voor iedereen toegankelijk en bereikbaar maakt. Bereikbaar, ook in letterlijke zin door het vervaardigen van werk in oplage en een getalsmatig grote productie aan tekeningen en borduursels, om zijn talrijke muurschilderingen in de openbare ruimte niet te vergeten. Zijn kunst beklijft. Je kunt moeilijk om zijn uitbundig cartooneske werk heen.

Download article in English: Eko Nugroho – a description

 

Literatuur

The Tram (uitgave in eigen beheer i.s.m. Grafisch Atelier, Amsterdam, 2004, oplage 100). Mooi Weer (uitgave Artoteek Den Haag / Heden i.s.m. Cemeti Art House, Den Haag, 2005).Catalogus Wind from the East (uitgave Kiasma, Helsinki, 2007). Catalogus Beyond the Dutch (Indonesië, Nederland en de beeldende kunsten van 1900 tot nu, uitgave Centraal Museum, Utrecht, 2009). Space (uitgave Daging Tumbuh Studio, Yogyakarta, 2011). Zie ook: http://www.ekonugroho.or.id/.

Eko Nugroho wordt in Nederland vertegenwoordigd door de Haagse galerie Nouvelles Images.

Installatie Eko Nugroho in Musée d’Art Moderne de la Ville de Paris, mei 2012

http://www.ekonugroho.or.id/