Verhalen

Kurt Schwitters (dadaïst en Merz-kunstenaar), Lajos d’Ébneth (schilder en ontwerper), Jan Duiker (architect) en Joseph Golüke (grootvader)

Lajos d’Ébneth kreeg ik pas in 1997 goed in het vizier. Dat jaar schreef Kees Broos in Haagsche Nieuwen over de uit Hongarije gevluchte kunstenaar, die midden jaren twintig in Kijkduin verzeild raakte. Zijn huis daar, aan de Zandvoortselaan, was enige tijd een smeltkroes van de modernistische bewegingen van Bauhaus en De Stijl. Ook de Duitse dadaïsten Hanna Höch en Kurt Schwitters verbleven een korte periode bij de jonge Lajos d’Ébneth aan de Haagse kust. Schwitters was toen al internationaal een gevierd kunstenaar, de onbetwiste meester van de collage en vooral bekend vanwege Merz. Die naam gaf hij zijn werk om er een eigen richting mee aan te geven: collages heetten Merzzeichnungen, schilderijen en reliëfs Merzbilder, sculpturen Merzplastik en een totaalkunstwerk in de vorm van een sculptuur kreeg de naam Merzbau. En dan hebben we het nog niet eens over zijn Merz-poësie die hij voordroeg, zijn projecten voor Merz-theater en zijn bijdragen aan de typografie. (meer…)

Piet Mondriaan, Victory Boogie Woogie (Unfinished), 1944 © 2008 Mondrian/Holzman Trust c/o HCR International, Virginia US, collectie Gemeentemuseum Den Haag

Een triomfantelijk schilderij mag je Victory Boogie Woogie (unfinished) van Piet Mondriaan (1872 – 1944), de belangrijkste Nederlandse kunstenaar uit de vorige eeuw, wel noemen. Het is het laatste werk dat hij tijdens zijn leven maakte en waarschijnlijk ook zijn beroemdste. Onvoltooid, in ruitvorm met een beeldstructuur, waarin de zwarte rechte lijnen uit zijn andere werken in een stelsel van kleur en ruimte zijn opgelost. Daarvoor gebruikte hij niet alleen verf, maar ook stukjes gekleurde tape, waarmee hij nieuwe accenten en ritmen kon onderzoeken. Die vibrerende vierkantjes tape veroorzaken een zinderend effect. De intensiteit van het geel, rood en blauw en de versplintering van vlakken en lijnen, weerkaatsen het dynamische leven in New York, met name het ritme van de jazz. Het is een uitzonderlijk spannend schilderij, waarin Mondriaan de laatste dagen van zijn leven als een razende nog nieuwe ingrepen heeft gedaan. Hoewel onvoltooid behoort deze ‘Nachtwacht van de twintigste eeuw’ tot een van de belangrijkste kunstwerken in de beeldende kunst. Het zorgde voor de nodige reuring in ons land, toen het vanuit een particuliere verzameling in de Verenigde Staten in de collectie van het Haags Gemeentemuseum belandde.

De Victory BoogieWoogie van Robert Collette, Nederland-Rusland, EK finale 1988

De Victory Boogie Woogie van het Nederlandse voetbal is de volley van balkunstenaar Marco van Basten in de EK-finale van 1988. Dat betoogde in ieder geval de gezaghebbende conservator fotografie Wim van Sinderen, die in 2000 in de Rotterdamse Kunsthal de tentoonstelling  Ieder zijn voetbal samenstelde. Op aangeven van Arnold Mühren nam Van Basten aan de rechterkant van het veld de bal in één keer op de slof, die vervolgens met een kromme boog als een meteoor in het doel achter de Russische keeper Dassajev insloeg. Sportfotograaf Robert Collette ving het beslissende moment. Hij was in de jaren zeventig en tachtig een topfotograaf, een met het instinct van een goede verslaggever en het praktische oog van een kunstenaar. Het is niet verwonderlijk als je Robert Collette niet kent. In letterlijke zin was hij geen kunstenaar; kunst en voetbal staan ook met elkaar op gespannen voet.

De Victory Boogie Woogie van Robert Collette is een uitzonderlijk spannende en dynamische foto, ook een triomfantelijk kunstwerk. De kracht ervan zit in het nog niet voltooide, het  moment waarop het beslissende, wonderschone doelpunt in aantocht is. De in Russisch wit en in Oranje getooide toeschouwers zitten nog met ingehouden adem op hun plaats. Ook de Russische back en Van Basten zelf, wiens gezicht in de mêlee  van toeschouwers opgaat, kijken in spanning toe. De bal is al langs Dassajev heen gevlogen, die stijlvol in de lucht  hangt maar in zijn safe, achteromkijkend het onvermijdelijke ziet aankomen. Precies op dat  moment drukte Robert Collette af. Het is een ongemanipuleerd zinderend beeld, weids, waarop spanning, ingehouden emoties en de naderende ontlading voelbaar zijn. Een fractie van een seconde later doet het Nederland kond van het Europees kampioenschap. Nog steeds staat dit plaatje-van-een-doelpunt in het geheugen van menig landgenoot geëtst. (meer…)

Kunstenaarscollectief HCAK 1988 v.l.n.r. staand: Chris Winkler (overleden), Ori Ben Zeëv, Liesbeth van der Meent, Maarten Schepers, Willem Speekenbrink, Edith en Paulien (stagiaires) hurkend: Hanny Hazenbroek, Philip Peters en Hetty Looman

Rond 1980 zagen in enkele grote steden alternatieve tentoonstellingscircuits het licht, veelal opgericht door kunstenaars uit onvrede met het lokale geïnstitutionaliseerde kunstbeleid. Wie kent niet De Zaak in Groningen, het Amsterdamse Aorta of De Fabriek in Eindhoven? In Den Haag namen zo’n vijftien kunstenaars in 1978 het initiatief voor de oprichting van het Haags Centrum voor Aktuele Kunst (HCAK). Voor de Residentie gold dat er binnen het bestaande galeriecircuit amper mogelijkheden waren om werk op een door hen gekozen, experimentele wijze, te tonen. Teveel traditionele kunstenaars gaven, vooral in de toen wel stoffige ruimten van Arti, Pulchri en de Haagse Kunstkring, de toon aan en het Gemeentemuseum voerde nauwelijks een programma als het om eigentijdse kunst ging. Na een wat tumultueuze aanloopperiode betrok het HCAK een voormalig winkelpand aan de Wagenstraat 173a, midden in het oude centrum, dat toentertijd tot stadsvernieuwingsgebied was verklaard. Het kunstenaarscollectief van het HCAK bestond niet louter alleen uit beeldende kunstenaars. De leden waren ook afkomstig uit de theaterwereld en de improviserende muziek, waarin Den Haag lange tijd een uitzonderlijke traditie had. Kunstenaars van het eerste uur waren o.a. Rien Monshouwer, Hugo van Valkenburg, Ori Ben Zeëv, Danny Knaän, Gilius van Bergeyk, Torsten Müller en Philip Peters die tot aan het bittere einde, in 1996 de voortrekker zou zijn. Twee witte, kraakheldere, relatief kleine maar intieme zalen voor de tentoonstellingen en presentaties en een derde voor concerten en manifestaties kregen de kunstenaars tot hun beschikking. De muziek zou al snel verdwijnen. (meer…)

    
Pieter Ouborg  © erven Ouborg
Vijf winnaars van de Ouborgprijs, v.l.n.r.:  Hans van der Pennen, Justin Bennett, André Kruysen, Auke de Vries en Zeger Reyers © Arnd Bijleveld, 2011   

Dolf Welling kwalificeerde de kunstenaar Pieter Ouborg (1893 – 1956) ooit als “een experimenteel zonder forum”. Deze nestor onder de kunstcritici had blijkbaar een vooruitziende blik, want ook bij de uitreiking van de naar hem vernoemde Haagse oeuvre-prijs voor beeldende kunst is Ouborg er altijd bekaaid afgekomen. De laureaat wordt immer voorzien van een puike publicatie en krijgt ook nog eens een tentoonstelling in het Gemeentemuseum. Werken van de naamgever van de prijs waren tot nu toe in geen velden of wegen te bekennen. Mij lijkt het niet meer dan terecht om bij de uitreiking van de prijs, de spotlight ook eens op deze bijzondere en veelzijdige kunstenaar te richten.
Op mijn lijstje van belangrijke Haagse beeldend kunstenaars uit de eerste decennia na de Tweede Wereldoorlog prijkt Pieter Ouborg bovenaan, naast Willem Hussem, Jaap Nanninga en Wim Sinemus. In die tijd waren zij experimenteel gerichte kunstenaars. Nu telde de Haagse kunstwereld in die jaren, in vergelijking met de bloeitijd van de Haagse  School, nauwelijks mee. En over de grenzen al helemaal niet. Hussem kende men meer als dichter dan als schilder en van Nanninga was bekend dat de Cobra-kunstenaars hem maar een zacht ei vonden. Ouborg zelf, ooit uitgenodigd om zich bij die kordate mannen van Cobra aan te sluiten, werd vooral bekend vanwege een onverkwikkelijke rel rond de Jacob Marisprijs. Toch hebben deze kunstenaars bij de opkomst van het modernisme na de oorlog in ons land een niet onbelangrijke rol gespeeld. Zij behoorden tot een radicale vernieuwingsbeweging, die al snel na 1945 tot spontaan abstract werk kwam, nota bene op een moment dat Cobra hier nog niet aan de horizon was verschenen. Terwijl de figuratieve kunst nog hoogtij vierde, liepen deze vier Haagse kunstenaars vooruit op de vrije abstractie die zich pas in de jaren vijftig zou openbaren.

  
Willem Hussem, Compositie, 1970, collectie Heden (l)
Pieter Ouborg, Visioen, 1954, collectie Dordrechts Museum (m)
Jaap Nanninga, Figura, 1960, collectie Stedelijk Van Abbemuseum (r)

Pieter Ouborg, bij het grote publiek toch nog steeds een grote onbekende, wil ik hier nog een keer roemen. In het bijzonder om de tekst die hij aan het eind van zijn leven over zijn werk schreef. Daaruit blijkt dat zijn verblijf in Indië, van 1915 tot 1938, van enorme invloed is geweest op zijn latere oeuvre. De vijftien winnaars van de Ouborgprijs zal ik in deze bijdrage natuurlijk niet onbetuigd laten, maar dan wel tussen de regels over Ouborg door!

(meer…)