‘Een enkele keer gooide ik graag alles overboord. Met het kind en het badwater erbij. Vrijheid.’ Aldus kunstenaar Hans Broek (1965), die al vanaf zijn vroege jeugd de drang had de wijde wereld in te trekken om elders een nieuw leven op te bouwen. (1) Het liep iets anders, maar het leerde hem wel om tijdens verblijven in andere werelddelen vanuit nieuwe perspectieven naar zijn kunstenaarschap én zijn homeland te kijken en daar vorm aan te geven. Onlangs verscheen zijn oeuvrecatalogus, een mooie aanleiding om met hem mee te kijken naar zijn ontwikkeling. Temeer omdat een actueel thema als het Hollandse koloniale en slavernijverleden momenteel de hoofdmoot van zijn werk vormt. Het is een pijnlijke geschiedenis die lange tijd verdoezeld en onderbelicht bleef. Ons land koloniseerde over de gehele wereld: onder meer in Afrika (Angola, Ghana en Senegal), Azië (Myanmar), Amerika (New York, Brazilië), in Suriname en Indonesië, waarmee ons land een complexe en lange koloniale band onderhield. De VOC verscheepte en verhandelde tot een miljoen slaafgemaakten om er te werken, om nog maar niet te spreken over de bloedige onafhankelijkheidsoorlog die Nederland er in 1945 met geweld begon. Ten koste van het leed van honderdduizenden heeft het Holland goudgeld opgeleverd.

Schuldexcuses
De Nederlandse overheid heeft onverklaarbaar laat, pas in 2023, schuldexcuses gemaakt in een poging met deze schuldvraag in het reine te komen. Hans Broek was er eerder bij. Zijn eerste ‘onderzoeksresultaten’ in de vorm van weergaloos grote schilderijen waren reeds in 2020 te zien in museum De Pont. Voor de medeplichtigheid van een ver familielid aan de slavernij bood hij zelfs excuses aan. (2)  Broeks galerie Roof-A wijdde in 2022 aandacht aan de toedracht van onze koloniale geschiedenis en het slavernijverleden met een presentatie van zijn werk in de tentoonstelling Herengracht, een duo-tentoonstelling met de jonge kunstenaar Michelle Piergolam, die in háár werk verhalen bevraagt uit de duistere periode van de slavernij in Suriname.

Op naar Paulatem. Vanuit Gent leidt een rustige fietstocht me op een nevelige, druilerige dag langs de Schelde naar dit stille gehucht in de Vlaamse Ardennen. 1) Zo onderga ik het landschap, dat de kunstenares Ilse D’Hollander (Sint Niklaas 18 mei 1968 – Aalst 30 januari 1997) eind vorige eeuw moet hebben beleefd en in de meest pure vorm in verf vertaalde. Door de vaalgrijze luchten sijpelt af en toe de zon door, die het landschap even doet opgloeien. De gehele tocht echoot haar werk door mijn kop. Hoe heeft zij, ondergedompeld in de natuur van de Leiestreek, de schoonheid ervan ondergaan? In 1993 legde D’Hollander hetzelfde ‘traject’ af, toen zij vanuit haar Gentse appartement naar de glooiende ‘countryside’ van Paulatem verhuisde. Het eindpunt, waar zij haar laatste en meest productieve jaren doorbracht.

Ilse D’Hollanders ingetogen werk frappeerde mij al in 2010, toen ik het in de tentoonstelling Biënnale van de Schilderkunst: Het sublieme voorbij zag, in museum Dhondt-Dhaenens in Deurle. Destijds een voor mij onbekende kunstenares met een introspectieve beleving van schilderkunst. Gewonnen voor haar beeldend werk wilde ik me erin verdiepen en er iets over naar buiten brengen. Thuisgekomen wachtten andere besognes. Haar werk maakte wederom onderhuidse spanning voelbaar, toen ik het de afgelopen zomer aanschouwde in de Gentse Zebrastraat. Nu wel tijd voor een kort bericht over deze opmerkelijke kunstenares die pas jaren na haar abrupte einde internationaal erkenning kreeg, maar bij mijn weten nooit solo in ons land figureerde.

In museum De Pont is vanaf 16 september de portrettengalerij ‘Het Hooghuys’ van Marlene Dumas te bezichtigen, een schilderijenreeks met bewoners en medewerkers van de psychiatrische instelling GGz Breburg. (1) Op een van de schilderijen staat ook Bert, als bewoner afgebeeld. Zijn portret wil me nog wel eens hoofdpijn bezorgen.

‘Het Hooghuys’ valt niet onder Dumas’ bekendste werken. In de berg catalogi en boeken die over haar werk is verschenen zul je het nauwelijks aantreffen, het is ook maar sporadisch in musea te zien geweest. Marlene Dumas vervaardigde het in 1990-1991 voor ggz-instelling Het Hooghuys, in opdracht van SKOR (Stichting Kunst en Openbare Ruimte), in het kader van de eenprocentsregeling. Behalve voor de hoofdlocatie in Etten-Leur omvatte deze opdracht kunstprojecten voor de drie andere vestigingen. De schilderijen en tekeningen die Dumas vervaardigde zijn er indertijd in thematische reeksen ondergebracht. Voor het eerste deel beet ze begin 1990 in Etten-Leur de spits af. Ze was toen net bevallen van een dochter. ‘Stralend, vol humor en zo volkomen chaotisch’, meldde therapeut Gusta van Geleuken, die het project vanuit de instelling begeleidde. Patiënten en medewerkers vielen als een blok voor Marlene Dumas, die hen zeer intensief bij deze kunstklus heeft betrokken.

In juni 2023 aanschouw ik in Etten-Leur een kopie van dit ‘Hooghuys’-werk, als vervanging van Dumas’ origineel dat nu in de echte kunstwereld onderdak heeft gevonden.

Het heeft enige tijd geduurd eer ik over de Amsterdamse beeldend kunstenaar Arjan van Helmond (1971) ging schrijven. Er was aanleiding genoeg voor, zeker na het kijkrijke overzicht van zijn werk in Museum More in Gorssel, in 2022. Arjan van Helmond kwam al lang geleden op mijn pad, zijn werk ben ik blijven volgen. Pas onlangs heb ik hem persoonlijk leren kennen, naar aanleiding van zijn deelname aan de expositie Inner Façade bij Heden in Den Haag. Met zijn tentoonstelling De Uitzet in Museum De Wieger in Deurne keert hij terug naar de plek waar zijn roots liggen. Tijd voor een bericht.

Navigator
In de prachtige uitgave Navigator (2007) loodst kunstenaar Arjan van Helmond je door de eerste periode van zijn artistieke loopbaan. Zo’n zestig gestapelde bladen die in een handomdraai van elkaar zijn los te knopen. Over een tafel uitgespreid openbaart zich Van Helmonds dag-/beeldenboek: ‘beschrijvende’ scènes van verstilde ruimtes en interieurs, de leidraad in zijn werk. Inkijkjes in een binnenwereld/-ruimte met (slaap)kamers, trappen, doorkijkjes naar gangen, gelardeerd met meubels, kasten, (tuin)stoelen, tegelvloeren, spiegels, gordijnen, planten, lampen, kranten, vazen, potjes en andere alledaagse huiselijke voorwerpen, alles in een divers en weldadig kleurenpallet. Lege ruimtes, geen mens te zien, sporen van menselijke aanwezigheid des te meer, de taferelen verbeeld vanuit het perspectief van de bewoner, de kunstenaar dan wel de beschouwer. Van Helmond is een scherpe observator van menselijke situaties, al valt er in zijn werk dus geen figuur te ontwaren. Hem boeit bovenal de door menselijke handelingen veroorzaakte actie.

In herinnering Fluxus-kunstenaar Bob Lens

De aankondiging van Bob Lens’ overlijden op Facebook en Instagram, enkele dagen nadat hij geruisloos en zo maar ineens weg was, past in de geest van Fluxus. De mededeling dat “Alle wekkers wereldwijd in concert zijn” begeleid door drie getekende wekkertjes voert terug naar happenings en events waar Bob Lens met name in de turbulente jaren zestig aan deelnam en die vaak naar zijn idee ontstonden. Zoals in 1964 tijdens het Flux Festival in Scheveningen, bij de uitvoering van zijn ‘concert’ met veertig wekkers: ‘40.13.11.64.21.30. hrs’, waar tijdens een muziekuitvoering op verschillende momenten veertig wekkers uitbundig begonnen te rinkelen. De titel van het werk verwijst naar het aantal wekkers, de datum en het aanvangsuur van de performance. Fluxus zorgde in die bewogen jaren samen met NUL en de conceptuelen voor de nodige artistieke vernieuwing.